Podstawą prawną orzeczenia odszkodowania lub zadośćuczynienia w procesie karnym jest art. 46 § 1 Kodeksu karnego, zgodnie z którym w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Warunkiem ubiegania się w procesie karnym o odszkodowanie bądź zadośćuczynienie jest uzyskanie statusu pokrzywdzonego. Zgodnie z art. 49 § 1 Kodeksu postępowania karnego pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Osoba, której dobro prawne zostało jedynie pośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo nie może zatem liczyć na uzyskanie statusu pokrzywdzonego. Stąd istotne jest rozróżnienie z jakim rodzajem naruszenia mamy do czynienia w konkretnym przypadku.
Ponieważ art. 46 KK wymaga, by sprawca przestępstwa został skazany, nie jest możliwe orzeczenie tego środka w razie warunkowego umorzenia postępowania. Możliwe jest natomiast zastosowanie art. 46 KK w sytuacji, gdy sąd w wyroku odstępuje od wymierzenia kary.
Celem art. 46 KK jest przywrócenie stanu sprzed popełnienia przestępstwa (np. włamania, kradzieży), tj. likwidację szkody w postaci zniszczenia, utraty mienia. Z drugiej strony instytucja ta ma służyć także rekompensacie szkód niematerialnych, takich jak cierpienie fizyczne i psychiczne doznane w wyniku zdarzenia (np. pobicia). Często zdarza się bowiem, że utrata zdrowia, stres oraz negatywne przeżycia związane z udziałem w zdarzeniu są znacznie większe niż straty materialne.
Zdarza się również, że określenie wysokości odszkodowania lub zadośćuczynienia z uwagi na okoliczności sprawy jest znacznie utrudnione. W takiej sytuacji zgodnie z art. 46 § 2 KK sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
W sytuacji, kiedy wyrok karny nie rekompensuje w całości szkód doznanych przez pokrzywdzonego w wyniku przestępstwa, może on dochodzić niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
adwokat Aleksandra Białkowska